Overgenomen artikel uit Terugblik, maandblad Documentatiegroep ’40-’45.
AMSTERDAM 5-7 MEI 1945 – TWEEMAAL PROVOCATIE OP DE DAM
Een persoonlijk relaas.
(Ons lid de heer A.W. van Vught, Delft, geeft in dit artikel zijn persoonlijke belevenissen weer van die dagen op de Dam. Zij wijken af van hetgeen er via de pers bekend geworden is en waarvan hij eerst een overzicht geeft. Na lang geaarzeld te hebben, zegt hij nu zijn ervaringen toch openbaar te willen maken.)
… Wat er precies op die zonnige 7 mei 1945 in de juiste opeenvolging heeft plaatsgevonden, is waarschijnlijk nooit te achterhalen… Omstreeks half vier vond het grote drama op het Damplein plaats, maar daaraan voorafgaande of kort daarna vielen er ook slachtoffers op de N.Z. Voorburgwal. Velen zijn hardnekkig van mening dat het conflict in zijn geheel is aangevangen met het aanhouden door de BS van een auto met twee officieren van de Sicherheitspolizei. Het is niet duidelijk wanneer dat zou hebben moeten plaatsgevonden. Als dit de aanleiding van de vuurgevechten rond de Dam is geweest, dan staat dat toch in een ver verwijderd verband met het vuren uit een vast machinegeweer op de ongewapende menigte op het Damplein. Die schoten -een aantal vuurstoten- werden afgevuurd uit een der balkondeuren op de eerste etage van de Grote Club, aan de zijde van de Paleisstraat. (Joost de Klerk: in Accent 2/9 mei 1970).
… Het zal altijd een geheim blijven, hoe het precies in z’n werk ging, maar, zoals ik later heb kunnen reconstrueren, moet het ongeveer als volgt gebeurd zijn:
… Duitse officieren werden heen en weer geduwd in de menigte, wier stemming van minuut tot minuut wisselde, schommelend tussen uitgelaten vreugde en razende woede. Enkele mannen van de Hollandse Verzetsbeweging -handelend in strijd met de wapenstilstandvoorwaarden- trachtten een Duitser te ontwapenen, die zich verzette. Iemand loste een schot, -ik weet niet, of het een Hollander of een Duitser was. Daarop openden Duitse mariniers, die met een vrij sterke afdeling het gebouw van de Grote Club bezet hielden, het vuur… (L. Marsland Gander: in ‘The War Illustrated’, vertaald gepubliceerd in ‘Het Lichtspoor’, begin mei, jaartal onbekend). [red: 5 mei 1947]
… Op diverse plaatsen in de stad werd geschoten. Vanaf de daken van de Nieuwezijds Voorburgwal tot aan het Algemeen Handelsblad vuurden Duitsers en BS over en weer op elkaar. Als een kat in het nauw vuurden vanuit de Groote Club Duitse mariniers plotseling mitrailleursalvo’s af op de hossende menigte. Twee salvo’s; een paar seconden… (Lisette Lewin: Het échte verhaal van de schietpartij op de Dam: Vrij Nederland 28 maart 1981).
IN DE MIDDAG VAN 7 MEI 1945 vond in Amsterdam op de Dam, het feestvierend hart van de stad, de tragedische schietpartij plaats die enkele tientallen mensen het leven kostte en vele anderen verwondde. Mede daardoor of in verband daarmee werd er daarna, zo in het gebied tussen Dam en Centraal Station, door Duitsers en Nederlanders heftig geschoten, waarbij eveneens mensenlevens te betreuren vielen.
Over het hoe en waarom daarvan is in de loop der tijd wel het een en ander geschreven. Toch is, hoe bitter ook, de éérste aanleiding tot dit alles waarschijnlijk niet duidelijk geworden.
Bovendien heeft het een haar gescheeld of twee dagen eerder, op zaterdag 5 mei, zouden er op diezelfde Dam als slachtoffers gevallen zijn. En dat in beide gevallen op onverantwoorde wijze door eigen Nederlanders én door provocatie veroorzaakt.
CAPITULATIE CEREMONIEEL
Het is wellicht nooit algemeen bekend geworden, dat op die prachtige morgen van de vijfde mei 1945 een officiële capitulatieplechtigheid van de Duitse troepen in Amsterdam plaatsvond.
Op 4 mei ‘s avonds om 8 uur, wisten wij het: ‘Alle Duitse strijdkrachten in Nederland, Noordwest-Duitsland en Denemarken hebben gecapituleerd… De capitulatie wordt zaterdagmorgen 8 uur v.m. van kracht…’
Spertijd of geen spertijd, je ging na dat bericht de straat op, om te ontdekken hoe snel dit radiobericht om zich heen had gegerepen. En toen was de afspraak vlug gemaakt. Samen -met mij vriend Ruud- zouden we de volgende morgen om 8 uur op de Dam zijn, om minstens midden in de hoofdstad van Nederland te staan wanneer de vrijheid een feit werd. Wat er verder te verwachten zou zijn, vroegen we ons nog niet af.
Die volgende morgen was de tocht naar de Dam geen probleem: we kwamen uit ‘Noord’ en de pont behoefde niet te varen, want de befaamde noodbrug over het IJ -een aaneenschakeling van stilligende pontvaartuigen- maakte de oversteek uiterst gemakkelijk. Het was heel rustig op het Damrak en we bereikten een praktisch leeg Damplein. En toen gebeurde het! Waar ze vandaan kwamen wisten we niet, maar om vijf minuten voor acht marcheerden ineens een colonne van ongeveer honderd man Duitse troepen -marinesoldaten waarschijnlijk- aan de rechter zijde de Dam op. Ze draaiden bij het SS-aanmeldingsbureau naar links en formeerden zich in twee rijen op de ‘kleine steentjes’ vóór het Paleis, met het front naar het Damplein. Toen de klok boven de koepel 8 uur sloeg, het moment dus van de capitulatie, klonken er bevelen en ontgrendelde elke soldaat zijn geweer en stak het patronenmagazijn in zijn munitietas…
Daarna marcheerde de colonne de Dam af, richting Centraal Station.
Zo waren wij getuige van een korte, maar markante en veelzeggende capitulatieplechtigheid van de Duitsers. Nauwelijks enige mensen meer waren er verder bij aanwezig… Daarna veranderde de situatie op de stille Dam al vrij spoedig. Een groepje jonge mannen kwam rumoerend het plein op en begon in een soort dolzinnige woedeuitbarsting de collage van Duitse richtingsborden op de hoek van het Damrak los te trekken en stuk te trappen. Even later verscheen vanuit de overzijde een tiental mannen, vrouwen en kinderen die -elkaar vasthoudend- met wat handtassen en een enkele koffer haastig het Damplein overstaken, kennelijk in de richting van het SS-bureau op de hoek van de Nieuwendijk. Toen de bordentrappers dat zagen, stormden ze op hen af, sloegen ze hen en probeerden ze hun bagage weg te grissen. Op dat moment ging de deur van het SS-bureau open en kwamen enkele SS-ers naar buiten, van wie een zijn machinepistool schouderde en op de treiterende mannen aanlegde. We schreeuwden het uit! Gelukkig kregen ze dat nog tijdig in de gaten en vluchtten ze weg naar alle kanten, waarna het angstige groepje haastig verder liep en in het SS-bureau verdween…
Deze gebeurtenis was -ondanks onze bevrijdingsstemming- toch wel een onsmakelijke vertoning; beangstigend ook en totaal verschillend met het militair-correcte optreden en unieke wat we daarvóór gezien hadden.
Twee dagen later moesten we constateren dat de schietpartij op de Dam eveneens door een onverantwoordelijke actie -hoe verklaarbaar ook!- werd uitgelokt.
Wij waren daar toevallig opnieuw getuige van.
DE ‘GROOTE CLUB’
Het was grandioos en onvergetelijk druk op en rond de Dam op die middag van de zevende mei 1945. Een totaal ander beeld dan die capitulatiemorgen. Je kon bijna niet door die feestelijk juichende mensenmassa heen komen, daar -opnieuw- in het hartje van Amsterdam. Zó iets had je nog nooit meegemaakt en dat alles machtig en bevrijd ontspannen!
Waar we -samen weer- heen deinden, wisten we maar half, maar het was toch ook wel met enige nieuwsgierigheid om bij het begin van de Kalverstraat te kunnen ontdekken hoe de Duitsers dat allemaal afkeken van het gebouw de ‘Groote Club’ daar op de hoek. Niet ver verwijderd van de plek waar we het ontgrendelen van de geweren hadden gezien, zagen we toen, op de eerste verdieping van de rondlopende voorgevel, met geopend raam enkele gehelmde Duitse soldaten achter en naast een zwaar machinegeweer zitten. We bleven er even voor stilstaan, het had ook iets vreemds. Dominerend voor ons bleef immers de indruk van die feestelijke, onvoorstelbaar enorme massa blijde mensen, die langzaam ook de Kalverstraat instroomden. En die paar Duitse soldaten -wellicht de wacht vormend- zagen we tóch eerder als toeschouwers van een gebeuren waar ze zelf geen raad mee schenen te weten. Of liever, ze waren -zonder grond- dachten we misschien toch wel beangst dat die geweldige massa volk hun aanwezigheid zou kunnen overspoelen. Of ze iets van het gebeuren op die zaterdag gezien hadden, wisten we natuurlijk niet. In elk geval boezemden die miltrailleur en die soldaten daarbij ons, vreemd genoeg, nauwelijks enige schrik in. Zij hadden immers gecapituleerd en heel die Dam was één en al echte feeststemming!
Toen we daar die aparte situatie bekeken, kwamen er ook een aantal vrij luidruchtige mannen voorbij. Ze bleven eveneens staan en begonnen spottende opmerkingen naar de soldaten daar boven te roepen. Wij waren daar nou niet zo gelukkig mee. En toen gebeurde datgene wat zeker niet had moeten gebeuren. Rondom het gebouw van de ‘Groote Club’ stond een barricade van losstaande, gekruiste balken, met prikkeldraad daaromheen. Een vaan de mannen begon tegen een versperringsfragment te trappen. Anderen volgden zijn voorbeeld en probeerden, schreeuwend en stampend, enkele stukken opzij te kantelen. ‘Dat gaat fout!’zeiden we tegen elkaar, en ‘Wegwezen!’.
We haastten ons de Damhoek weer om, en door de mensenmassa heen, langs de ramen van Peek en Cloppenburg het Rokin op. En toen klonken achter ons die afschuwelijk keiharde schoten die we nooit weer zouden vergeten. En ineens een onvoorstelbare paniek! We konden met anderen een steegje inschieten; een deur stond daar open; we duwden elkaar, de een de ander, de smalle trap op naar boven… een kamer binnen, waar een raam openstond en we even naar buiten durfden te kijken…. Ontstellend, wat een paniek! En dan, al heel gauw een stuk verlaten Damplein en een angstig leeg Rokin. Maar toch overal mensen, half verscholen, waar ze maar konden kruipen… En opnieuw schoten… dichtbij nu een knalharde roffel…
Toen we weer even durfden kijken, waren er ineens mannen van de B.S., in hun blauwe overall. Als bij een militaire oefening lagen ze over de hele breedte van het Rokin, plat op hun buik, met de stengun in de richting van de Dam. Vlak daarop moet toen een overvalwagen van de Grüne Polizei gekomen zijn: om de eigen soldaten tot de orde te roepen.
Een geratel van vuurstoten klonk opnieuw over het Rokin… Toen we weer keken, zagen we de manschappenwagen staan, leeg, dwars over de vluchtheuvel heen, op de hoek van de Dam. Een Duitse militair lag dood, half op de stoep voor de sigarenwinkel daar…
Foto: Paul L. Bessem. Doodgeschoten Duitser op Rokin
Hoelang wij daarboven met anderen in die kamer gezeten hebben, wisten we niet, maar uiteindelijk werd het stil, en zagen we weer volk komen op Rokin en Dam.
Van de in paniek verlaten Dam zijn ons enkele foto’s overgebleven, mensen in lange rij liggend achter lantaarnpalen, weggekropen achter het draaiorgel, achter de platte vrachtwagen… Een feestvierende menigte was het geweest, maar toch voor anderen het schrikbeeld van een bedreiging. Een handvol heethoofden heeft dit misverstand toen voedsel gegeven… Van heel het gebeuren tussen Centraal Station en Dam zijn de feitelijkheden nu wel bekend. Van het een kwam het ander; er stonden mensen op scherp; van beide kanten. Helaas heeft dit toen -onnodig- mensenlevens gekost…
A.W. van Vught
N.B. 1: Dat vanuit de Groote Club per se enkel een paar waarschuwingsschoten (‘Twee salvo’s: een paar seconden…’) over de hoofden heen, bedoeld waren, maar in feite helaas te laag afgegeven, dat zou ook kunnen blijken uit de latere constatering dat de meeste getroffenen ‘zich bevonden aan de diagonaal verst verwijderde zijde van het plein’ (Accent 2/9 mei 1970). De onvoorstelbaar grote menigte mensen leek voor de angstig geworden wacht een reele bedreiging, toen de relschoppers ook inderdaad tot harde intimidatie overgingen… Aansluitend volgden daarna schietpartijen elders..
N.B.2: De schrijver heeft niet beschikt over mogelijke verder verklarende gegevens van anderen…