Ook ik ben een overlevende van De Schietpartij. En lang heb ik me afgevraagd wat me daarbij, historisch beschouwd, nou eigenlijk is overkomen. Een los geval van zinloos geweld was het kennelijk niet. In Berlijn en Moskou is herdacht dat de Wehrmacht in de nacht van 8 op 9 mei 1945 capituleerde voor het Rode Leger. Volgens de analen was de schietpartij op de Dam op 7 mei daaraan voorafgaand. Dit zet lezingen als zou het gaan om een Duitse schending van de capitulatie op losse schroeven. Daar komt bij dat de Duitse militairen zich hadden verschanst in dat Grote-Clubgebouw, zich duidelijk niet over hadden gegeven. Maar dat is, voor mensen zoals ik althans, kennis van nu.
Op de een of andere manier wisten wij dat wij die noodlottige dag naar de Dam moesten komen. Maar dat daar gevaar aan verbonden was wisten wij helemaal niet. Mijn vader, moeder en ik naderden de plek des onheils vanaf het Rokin. De Dam stond toen al zo vol met mensen dat we na enige tientallen meters niet verder kwamen.
En zoals die anderen stonden we daar een hele tijd te staan. Tot er opeens werd geroepen: ze gaan schieten, ze gaan schieten! Wij keken verschrikt om ons heen, maar zagen niks. De mensen begonnen echter weg te rennen en wij liepen ze achterna, richting Rokin. Achter het gebouw van Peek & Cloppenburg is een steeg en daar renden onze voorgangers in. Ik wist wel dat die steeg doodlopend is, maar ik dacht toen dat die mensen wisten wat ze deden. Die steeg vulde zich stampvol met mensen, wij stonden halverwege klem. Aan de achterkant van het P&C-gebouw zitten een paar stevige deuren. Mensen begonnen daar op te rammen, blijkbaar wilden ze daar binnendringen om zich zo in veiligheid te brengen. Maar er kwam geen reactie. Ik dacht toen: als ze hier komen schieten, dan laat ik me vallen onder de lichamen. Maar er gebeurde niks. Toen we daar ook weer een hele tijd zo hadden gestaan begonnen de mensen de steeg weer geleidelijk te verlaten en konden wij er ook weer uit. We keken naar alle kanten, maar zagen geen gevaren. We hebben ook in het geheel geen schoten gehoord. Toen zijn we het Rokin afgelopen richting Munt, weer naar huis. Dus: we waren er bij, maar hebben er niets van begrepen.
Maar die schietpartij moet je ook in een ruimer verband zien. Ik zat in de oorlog op de Prinsenschool, N.Z. Voorburgwal 282 bij de postzegelmarkt. Op die school was een juf die een speciale hardhouten stok had waarmee ze je een zeer pijnlijke hengst op je vingers gaf als je bij het schrijven inkt had gemorst of als je was uitgeschoten. Je mocht zelf kiezen welke hand je daarvoor wou uitsteken. En de meester gaf een keer een jongen die achter in de klas zat een zo hard mogelijk pak slaag, toen ik dacht dat hij eindelijk klaar was, begon ie nog een keer. Waarom dat was weet ik niet.
Na die bewuste 7e mei zei die meester tegen de klas (ik zat toen in de zesde) dat we die middag om 2 uur op de Nieuwmarkt moesten komen, om daar te zingen. En denk erom dat je komt zei hij, want ik zie meteen wie er niet is. En denk erom dat je ook echt zingt, want ik kan aan je keel zien of je geluid geeft. De hele klas zat perplex naar die man te kijken. Ik vertelde dit thuis en zei dat ik niet wou gaan. Maar mijn vader zei: ga nou maar, want we willen geen moeilijkheden. Toen ik dan om kwart voor twee op de Nieuwmarkt kwam, stond die al vol met schoolklassen. Alleen de kinderen van een christelijke school hadden een papieren roodwitblauw vlaggetje op een stokje in hun hand. We kregen een stencil met daarop drie liederen: het Wilhelmus –dan Merck toch hoe sterck, dacht ik –en Wilt heden nu treden voor God den Heere. Er was van ruw hout een verhoging getimmerd en daar klom een man op. Die hield een toespraak en gaf toen het woord aan “de burgemeester”. Dat was nog zo’n man, die hield nog zo’n toespraak. Toen moesten we die liederen zingen en daarna mocht ik weg. Ik voelde me gebruikt, maar verder kon ik het niet plaatsen.
Maar voor een interpretatie kan ik uit eigen ervaring nog een bouwsteen aanvoeren. Ik had het voorrecht gehuwd te zijn met Jet van Gelder. Die was ouder dan ik en in de oorlog was ze koerierster van De Waarheid. Pas op haar sterfbed heeft zij mij nog wat meer verteld over haar oorlogservaringen. Haar moeder organiseerde voor de oorlog de Rode Hulp die moest verhinderen dat Duitse politieke vluchtelingen weer zouden worden teruggestuurd over de grens en in handen zouden vallen van de nazi’s. Van mijn ouders weet ik ook dat zij in 1939 als sjofel geklede werklozen op straat werden aangehouden door twee stillen die dachten dat zij Duitsers waren. Maar toen mijn moeder daar in onvervalst Amsterdams op reageerde, mochten ze doorlopen. Welnu, een overbuurman van Jet stapte aan het eind van de oorlog op haar moeder af en vroeg onomwonden of haar dochter wou toetreden tot de Binnenlandse Strijdkrachten. Hij wist blijkbaar wel dat hij dit veilig kon doen. Zo kwam Jet bij de B.S. Die bestond in Amsterdam uit twee afdelingen. De ene afdeling werd door de mof opgerold. Jet zat in de andere afdeling. Zo veel mensen omvatte dat niet. Het ploegje kwam bijeen in een werkplaats van een bedrijfje op de Amsteldijk. Daar werd dan gepraat, over hoe het na de oorlog verder moest. Een vrouw meende dat de wapens dan moesten worden ingeleverd.
Op de 7e mei heeft Jet de hele dag op dat adres gezeten “als reserve”. Ik vroeg Jet of ze nooit een uitkering had aangevraagd? Ach, zei ze, wat heb ik nou gedaan, en zolang was het niet. Uit haar erfenis zijn ook geen oorkondes tevoorschijn gekomen. Dus ook zij was er met gevaar voor eigen leven bij betrokken, maar wist niet hoe het zat.
Maar deze persoonlijke ervaringen kunnen nog gecombineerd worden met andere informatie, zoals ook in deze rubriek. Zo heb ik op internet verbluffende filmopnames ontdekt: je ziet de mensen voor het schieten wegrennen, ik sta er net niet op, en als de Dam leeg loopt wordt zichtbaar dat tegen het Paleis een leeg podium staat met links en rechts een trap. Ook zijn er beelden waar enige tientallen militairen en burgers op dat podium staan. Dit deed me denken aan de Nieuwmarkt. En toen viel bij mij het kwartje. Volgens de eeuwigdurende kalender was 7-5-1945 op een maandag. Blijkbaar hoefde ik toen niet naar school en was de bijeenkomst op de Nieuwmarkt op 9-5-45 op woensdagmiddag, want dan heb je vrij van school.
En zo kom ik tot de volgende speculatieve reconstructie.
Een groep notabelen zou zich op 7 mei aan het opgetrommelde volk presenteren als de nieuwe machthebbers; een fraai podium waarop ze zich konden verheffen, was al voor ze klaar gezet. Maar door de felle reactie van de Duitse bezettingsmacht mislukt dit jammerlijk en wordt het een bloedbad. Vervolgens of tevens wordt dan een dergelijke manifestatie gehouden op de Nieuwmarkt. Op een onbekend tijdstip staan er toch mensen op een wit podium, de onduidelijke beelden tonen dat daar wel publiek bij is, maar dat is lang niet zo’n menigte. In het boek De Dam van Bool en Hekking staan meerdere foto’s van het witte podium, maar daar heb ik voorheen overheen gekeken. Dit is typisch een geval van: je ziet het als je het door hebt.
En zo rijzen de volgende vragen. Wie kan mijn verslag van het Nieuwmarktgebeuren bevestigen, aanvullen of verbeteren? Wie heeft nog zo’n stencil met die liedjes en wil daarvan een kopietje insturen? Langs welke kanalen liepen de instructies om podia op te richten, publiek en kinderen te mobiliseren, notabelen te verzamelen; wie zijn al die mensen, staan die zelfbenoemde burgemeester en zijn secondant ook op dat witte podium, wanneer was dat precies? Waarom werd Jet bij de omlijstende operatie The Three Castles op de reservebank gezet? Dit roept gedachten op aan de Velser affaire, waarbij het ook draait om het buitenspel zetten van communisten en de moeilijkheid om dat te bewijzen. Maar meerdere gevallen bij elkaar vormen ook een bewijs.
Als ik straks bij Het Monument sta waar deze rubriek uiteindelijk over gaat, dan wil ik deze keer wel heel goed weten wat ik eigenlijk sta te herdenken. En mensen, blijf reageren, want we schrijven zo geschiedenis.
Gepubliceerd in De Oud Amsterdammer, 22 Juli 2014