Indringend document over traumatisch moment
Haarlem • John Oomkes
Als er iets fascinerends is aan de moord op JFK buiten de moord, de toedracht en de motieven daartoe, dan is het wel de overweldigende hoeveelheid beeldmateriaal die in de loop der jaren is vrijgegeven. Kennen we ook een dergelijk moment in de Nederlandse geschiedenis? Het bombarderen op Rotterdam in mei 1940 misschien? Het huwelijk van Beatrix en Claus in 1966?
Zo’n moment is er, en vandaag 47 jaar geleden, op 7 mei 1945 voltrok het zich op de Dam. Wat een bevrijdingsfeest had moeten worden voor de bevolking van de hoofdstad, die na een grimmige hongerwinter was uitgelopen om de bevrijders te verwelkomen, draaide uit op een van de meest traumatische ervaringen rond de oorlog. Twee dagen nadat hun legerleiding zich had overgegeven schoten Duitse troepen met mitrailleurs op weerloze burgers en doodden er 22. Je kunt moeilijk beweren dat die fatale vuurpartij op de Dam een even belangrijke moment in onze jongste geschiedenis is als de aanslag op Kennedy in Dallas in 1963. Toch is het een uiterst schrijnend geval gebleven, misschien nu nog wel meer omdat er vele, nog nooit eerder gepubliceerde foto’s van de geschiedenis opduiken in een bijzonder fotoboek: Schietpartij op de dam 7 mei 1945. In de inleiding van het sobere werkje beschrijven Flip Bool, directeur van het Nederlands Fotoarchief, en de historica Veronica Hekking, hoe juist foto’s in overvloed aanwezig zijn om iets over de bezettingsjaren duidelijk te maken. Ze stellen echter dat de Nederlandse geschiedschrijving –Dr. L. de Jong voorop — veel meer hechtte aan de kracht van het geschreven woord, terwijl één foto meer kan zeggen dan duizend woorden. Min of meer bij toeval werd Bool in het geval van de schietpartij op de Dam geconfronteerd met het bestaan van een uitzonderlijke hoeveelheid fotografisch materiaal. Halverwege 1990 publiceerde het weekblad Nieuwe Revue een serie foto’s die door kenners waren geselecteerd als ‘de top-40 van de Nederlandse fotografie’. Er bevond zich ook een weinig bekend shot bij die amateurfotograaf W.F. Leijns op 7 mei 1945 had gemaakt van het drama. Die publicatie bracht briefschrijvers in stelling en uiteindelijk dus Bools besluit om archieven na te pluizen. Juist omdat op de Dam een euforisch einde zou worden beleefd van de oorlog waren er veel fotografen, zoals Leijns in het hartje van de hoofdstad present. Zelfs de cineasten John Fernhout en Emiel van Moerkerken waren voornemens geweest de intocht vast te leggen. Wiel van der Randen -zijn negatieven bevinden zich in het Spaarnestad Archief in Haarlem- was wel aanwezig, evenals de toen nog jonge cineast Bert Haanstra. Een andere groep fotografen -Carel Blazer, Frits Lemaire, Margreet Meijboom van Konijnenburg, Cas Oorthuys, Hans Sibbelee en Kryn Taconis– liep tussen de Amsterdammers rond met misschien wel de meest documentaire motieven. Alle zes maakten deel uit van de groep die na de oorlog bekend werd als de Ondergedoken Camera. Vanaf Dolle Dinsdag hadden zij vrijwel alle gebeurtenissen in de laatste bezettingswinter vastgelegd, met gevoel voor het (foto) historische belang ervan. Weer anderen, Carel Blazer en Paul L. Bessem waren uit nieuwsgierigheid present. De foto’s die door Bool en Hekking nu zijn samengevat, vertellen het verhaal indringender dan waartoe ik bij machte ben. Documentatie -brieven, en situatieschets- vormen de beste bijschriften. Dat gecombineerd met achtergrondgegevens over de toedracht, maakt dit fotoboek tot een prachtig en indringend document. Als we dergelijk materiaal bezaten over JFK had de mythevorming rond diens dood nooit dergelijke vormen kunnen aannemen, als nu, bijna 30 jaar na dato het geval is.
Schietpartij op de Dam 7 mei 1945. Samenstelling Flip Bool en Veronica Hekking, Foto’s van onder meer Bert Haanstra, Kryn Taconis, Cas Oorthuys, Carel Blazer. Uitgeverij Focus Amsterdam / Primavera Pers Leiden. Prijs: fl 24,50.